Phụ lục:Từ láy tiếng Việt

Láy âm trong tiếng Việt bao gồm một số dạng âm tiết và được sử dụng rộng rãi để tạo thành từ láy. Bài viết này đưa ra một số dạng láy âm phổ biến và chức năng của chúng.

Từ láy bao gồm một số biến đổi về vần, phụ âm (đầu và cuối), và thanh điệu. Sáu thanh điệu trong phương ngữ Bắc Bộ có thể chia ra thành ba phạm trù và hai ngữ vực. Nói một cách thuận tiện, ba phạm trù có thể được gọi là thanh A (ngang và huyền), thanh B (sắc và nặng) và thanh C (hỏi và ngã). Trong phân bố bổ sung hai thanh B mỗi thanh có hai tha âm vị có thanh điệu: một tha trong âm tiết kết thúc bằng âm tắc (⟨-p⟩, ⟨-t⟩, ⟨-ch⟩, ⟨-c⟩) và một tha trong những âm còn lại. Những tha âm vị có thanh điệu kết thúc bằng âm tắc này có thể được sắp xếp vào thể loại D tách rời; trong việc phân tích như vậy, các phương ngữ Bác Bộ có 8 thanh điệu và 4 phạm trù (một số thanh được loại bỏ trong một số phương ngữ; đối với các phương ngữ Nam Bộ có 7 thanh vì hai thanh C1 và C2 gộp lại nhau, còn các phương ngữ Bắc Trung Bộ thì B2 và C2). Trong thơ Việt Nam, các thanh A được gọi là thanh bằng, trong khi thanh B và C gộp lại thành thanh trắc. Hai ngữ vực được gọi là phù (1) và trầm (2), bắt nguồn từ sự khác biệt về giọng nói ban đầu.

Mặc dù thuật ngữ có thể khác, về cơ bản là phạm trù và hệ thống thanh điệu dực trên ngữ vực này là tương tự với những ngôn ngữ thuộc các nhóm ngôn ngữ Việt, Kra-Dai, H'Mông-Miền, và tiếng Hán trung cổ và hậu duệ của nó.

Từ láy toàn bộ[sửa]

Từ láy toàn bộ là loại từ láy được thảo luận phổ biến nhất trong tiếng Việt.

Trong dạng đơn giản nhất của loại này, nó liên quan đến sự sao chép của toàn bộ gốc: (C)(w)V(C)T > (C)(w)V(C)T-(C)(w)V(C)T. Trong các dạng phức tạp hơn, nó liên quan đến sự thay đổi âm đuôi và thanh điệu của âm tiết được láy (âm tiết đầu tiếng trong một từ láy).

Danh từ, phó từ chỉ tần số và đại từ nghi vấn[sửa]

Những từ loại này thường chỉ được cho phép láy âm toàn bộ đơn giản. Chức năng của nó thường được nhấn mạnh. Nó không có tác dụng với danh từ và có tác dụng với đại từ nghi vấn khi sử dụng không nhấn mạnh. Vì láy toàn bộ nói chung là không còn có tác dụng với danh từ và đại từ, dạng láy có thể được coi là mục từ. Láy từ toàn bộ trong danh từ có tính văn chương hoặc chính thức.

Thuật ngữ chỉ sinh vật (thường là động vật nhỏ) và một số thứ khác cũng được hình thành bằng cách láy từ toàn bộ. Quá trình này không còn hiệu quả nữa.

Danh từ
	Dạng láy	Gốc
1.	người người	người
2.	nơi nơi	nơi
3.	đêm đêm	đêm

Phó từ chỉ tần số
	Dạng láy	Gốc
1.	mãi mãi	mãi
2.	luôn luôn	luôn
3.	thường thường	thường

Đại từ nghi vấn
	Dạng láy	Gốc	Ghi chú
1.	đâu đâu	đâu
2.	ai ai	ai

Đại từ nghi vấn được lặp lại có thể được sử dụng không nhấn mạnh:

Nó đi đâu đâu rồi ai mà biết.

Cái gì gì mà chị nói bữa trước đó.

Thuật ngữ chỉ sinh vật
	Dạng láy	Gốc
1.	chuồn chuồn	*chuồn
2.	châu chấu	*chấu
3.	bươm bướm	bướm
4.	nhền nhện	nhện

	Dạng láy	Gốc
1.	ròng rọc	*rọc
2.	bong bóng	bóng
3.	chong chóng	chóng

Đối với sự thay đổi của thanh điệu và âm đuôi, xem mục tính từ bên dưới.

Động từ[sửa]

Động từ chỉ cho phép láy từ toàn bộ đơn giản.

Láy từ toàn bộ trong động từ thì thông tục và hiệu quả. Vì việc láy từ hiệu quả, các từ láy không được coi là mục từ.

Động từ
	Dạng láy	Gốc
1.	ăn ăn	ăn
2.	nói nói	nói
3.	viết viết	viết

Tính từ[sửa]

Láy toàn bộ thì hiệu quả với tất cả các tính từ một âm tiết có thể được dùng trong sự tách biệt: điều đó loại trừ các từ ghép Hán-Việt như khẩn cấp hoặc các từ láy nhiều âm tiết như vui vẻ, nhưng bao gồm cả những từ như hiền.

Láy từ toàn bộ đơn giản (C)(w)V(C)T > (C)(w)V(C)T-(C)(w)V(C)T có tác dụng với các tính từ như đã đề cập, nhưng tính từ cũng cho phép thay đổi thanh điệu hoặc/và âm đuôi của từ gốc trên âm tiết được lặp lại.

Chức năng của việc láy từ toàn bộ với tính từ thường là giảm nhẹ. Vì việc láy từ hiệu quả, các từ láy không được coi là mục từ.

	Dạng láy	Gốc
1.	hay hay	hay
2.	mềm mềm	mềm
3.	nóng nóng	nóng
4.	chật chật	chật

Nếu gốc có cấu trúc (C)(w)V(N)T, trong đó N là một âm mũi không bắt buộc và T là một thanh điệu từ thể loại trắc, sự thay đổi thanh điệu có thể xảy ra trong âm tiết được lặp lại. Sự thay đổi thanh điệu phải từ B (sắc và nặng) hoặc C (hỏi và ngã) (các thanh trắc) trong gốc đến A (ngang và huyền, còn được gọi là các thanh bằng) trong âm tiết được lặp lại và thanh điệu được thay đổi phải thuộc cùng ngữ vực dưới dạng thanh điệu của âm tiết gốc (v.d. từ sắc và hỏi đến ngang, từ nặng và ngã đến huyền).

Có N
	Dạng láy	Gốc	Ghi chú
1.	nham nhám	nhám	B1 (sắc) > A1 (ngang)
2.	mìn mịn	mịn	B2 (nặng) > A2 (huyền)
3.	âm ẩm	ẩm	C1 (hỏi) > A1 (ngang)
4.	loàng loãng	loãng	C2 (ngã) > A2 (huyền)

Không có N
	Dạng láy	Gốc	Ghi chú
1.	thôi thối	thối	B1 (sắc) > A1 (ngang)
2.	nhè nhẹ	nhẹ	B2 (nặng) > A2 (huyền)
3.	đo đỏ	đỏ	C1 (hỏi) > A1 (ngang)
4.	dề dễ	dễ	C2 (ngã) > A2 (huyền)

Nếu gốc có nhập âm (v.d. nó kết thúc bằng ⟨-p⟩, ⟨-t⟩, ⟨-ch⟩, ⟨-c⟩) thì âm tiết được lặp lại có thể được hình thành với âm mũi homorganic.

Láy từ toàn bộ trong âm tiết có nhập âm
	Dạng láy	Gốc	Ghi chú
1.	mầm mập	mập	⟨-p⟩ > ⟨-m⟩
2.	nhàn nhạt	nhạt	⟨-t⟩ > ⟨-n⟩
3.	lềnh lệch	lệch	⟨-ch⟩ > ⟨-nh⟩
4.	điêng điếc	điếc	⟨-c⟩ > ⟨-ng⟩

Láy từ ba âm tiết[sửa]

Đôi khi, các từ láy ba âm tiết có thể được hình thành từ gốc một âm tiết. Loại láy từ này hiệu quả một phần.

Thanh điệu của âm tiết đầu tiên là B1 (sắc) trong khi âm tiết thứ hai lấy thanh A2 (huyền). Nếu âm tiết gốc có nhập âm, âm đuôi của âm tiết thứ hai sẽ là một âm mũi homorganic. Bị sai lệch từ điều này là sạch sành sanh, đã trở thành thành ngữ và cố định (mặc dù từ sách sành sạch cũng được chứng nhận).

Láy từ ba âm tiết
	Dạng láy	Gốc	Ghi chú
1.	sạch sành sanh	sạch
2.	hết hền hệt	hết
3.	sát sàn sạt	sát
4.	tuốt tuồn tuột	tuốt
5.	hót hòn họt	hót	< Tiếng Anh hot
6.	ngón ngòn ngon	ngon